قدیمی‌ترین مساجد ایران که در ابتدا آتشکده بودند
راهنماتو- ایرانیان اولین مردمانی بودند که به جای پرستش رب النوع، خدایی یگانه را می‌پرستیدند؛ این مساله بر لایه لایه هنر معماری ایران زمین نقش داشت و زمینه را برای مسجدسازی فراهم می‌کرد.
به گزارش راهنماتو، پس از افول دولت ساسانی و ورود اسلام به ایران زمینه مسجدسازی برای مسلمانان فراهم بود چراکه ایرانیان باستان در بناهای مقدس خود از هیچگونه تصاویر بت‌گونه (آنطور که در شرق دور و هند باستان یا حتی بین‌النهرین می‌بینیم) استفاده نمی‌کردند. اما اگر بخواهیم به زمانی پیش از دوره ساسانیان و اماکن مقدس ایران باستان برگردیم باید به این نکته اشاره کنیم که عموما آتشکده‌های ایرانی در فضای باز قرار می‌گرفت، بنابراین بناهای مقدس فراوانی از دوره هخامنشیان برجای نمانده.
معماران ایرانی پیش از اسلام برای تزئین بنای آتشکده‌ها و اماکن مقدس خود بیشتر از طرح‌های هندسی و گیاهی بهره می‌بردند. طرح‌هایی که در دوره ساسانیان با گچ بر دیوار بناها نقش می‌بست و جلوه‌ای حیرت‌انگیز به آتشکده می‌بخشید. نقش‌هایی مثل ختایی، پیچک و گل نیلوفر از پررنگ‌ترین نقش‌هایی است که می‌توان در آتشکده‌ها دید.
همین مساله یکی از دلایلی بود که به وقت ظهور اسلام در ایران، زمینه برای ساخت مساجد تا حدودی فراهم بود. وجود مناره، گنبد، طاق قوس‌دار، ایوان و حتی محراب در مساجد اسلامی ریشه در هنر معماری ساسانیان و معماری ایران باستان دارد. از طرفی هنرمندان پس از ظهور اسلام بر آن شدند تا با اسلوب فکری نو و تازه زمینه‌ای جدید در هنر معماری به وجود آورند.
جالب است بدانید که به عنوان مثال محراب مساجد برگرفته از مهرآبه‌هایی بود که مهرپرستان در آن مشغول به عبادت می‌شدند. مهرآبه‌ها از سه دالان به هم چسبیده تشکیل می‌شد که دالان میانی فراختر و دو دالان پهلویی تنگ‌تر و با سقف کوتاه‌تر بودند.
بنابراین در این مطلب از راهنماتو رهسپار دوره‌ای می‌شویم که اسلام به ایران وارد می‌شد و بسیاری از آتشکده‌ها تبدیل به مسجد. در این مقاله برخی از آتشکده‌هایی که تبدیل به مسجد شدند و هنوز محلی هستند برای نیایش به شما معرفی خواهد شد.
تغییر کاربری آتشکده‌ها در بدو ورود اسلام به ایران
صحبت در مورد تاریخ هنر معماری در دوره‌ای که اسلام به ایران آمد در مقال این مطلب نمی‌گنجد، اما برای سفر در تاریخ و رفتن به آن دوره برای درک حس و حال مساجدی که بعدتر به شما معرفی می‌کنیم به صورتی مختصر به مساله تغییر کاربری آتشکده‌ها به مساجد در بدو ورود اسلام به ایران می‌پردازیم.
در آن دوره‌ای که مسلمانان به ایران آمدند، به دلیل سبک زندگیشان که چادرنشینی بود، با هنر معماری به شکلی کامل آشنا نبودند. هنرمندان مسلمان بیشتر در تولید صنایع دستی شهرت داشتند. همانطور که پرویز مرزبان در کتاب خلاصه تاریخ هنر اشاره کرده است «به طور عموم چادرنشین و بیابانگرد بودند، سابقه و سبکی در معماری و دیگر هنرهای اصلی نداشتند، بلکه هنرشان منحصر می‌شد به نساجی، بوریا بافی و ساختن بت‌های قبیله‌ای با سنگ و چوب (گاهی طلا و نقره) و هنرهای دستی با نقوش تزئینی و به دور از اشکال طبیعی موجودات.» اما در پیوند با هنر ایرانیان باستان و هنر سایر شهرها و کشورها از جمله بیزانس، معماری اسلامی نیز به مرور معنا پیدا کرد و از خود اثار فراوانی در بخش‌های مختلف جهان، از اسپانیا گرفته تا مصر و شمال آفریقا بر جای گذاشت.
حال به سر خط بازمی‌گردیم و دوره‌ای که ساسانیان سقوط کردند. پس از سقوط آخرین سلسله پادشاهان باستانی ایران، اسلام ترویج می‌یافت و منتشر می‌شد و آیین مزداپرستی دستخوش تغییرات فراوانی می‌گشت. از طرفی با افزایش تعداد مسلمانان، نیاز به مساجد و اماکن سیاسی-اجتماعی مربوط به مسلمانان نیز افزایش می‌یافت. بنابراین، اغلب در همان مکان آتشکده‌ها شروع به عبادت کردند تا از این راه نشان دهند که در حال ادامه یکتا پرستی عهد باستان هستیم. بنابراین، معماری اسلامی ادامه دهنده معماری عصر ساسانی شد در حالی که مواد و مصالح، طرح و نقشه و پلان‌ها را تکمیل یا دستخوش تغییر می‌کرد.
نکته این است که اولین مسجد مسلمانان که در مدینه بوجود آمده و قدمگاه پیامبر اسلام بود، یعنی مسجد النبی، بنایی بسیار ساده بود. این در حالی است که معماری مسجدهای نخستین برگرفته از مسجدالنبی در مدینه بود. مسجد النبی ستون‌هایی از نخل داشت و مسقف بود و بعدها شبیه به شبستان‌هایی شد که امروزه می‌بینیم. این در حالی است که برخی از ویژگی‌های این مسجد بعدتر در مساجد ایرانی به کار رفت. از جمله سادگی در طراحی، پرهیز از کارهای اضافه و اسراف، توجه به نیازهایی که انسان‌ها داشتند و بهره گیری از مصالح بومی.
بنابراین اینطور به نظر می‌رسد که این دو معماری بر یکدیگر تاثیرگذار بوده‌اند. اما در ادامه این مطلب نه مساجدی که از پایه با پلان مسجد در ایران بنا شدند، بلکه مساجدی را معرفی می‌کند که پایه‌های اصلی آن آتشکده بوده است.
1. مسجد سنگی دارابگرد: آتشکده آذرخش
مسجد سنگی داراب، واقع در دل کوه پهنا و در نزدیکی شهرستان داراب، اثری تاریخی و معماری منحصر به فرد است که ریشه در دوران ساسانی دارد. این بنا که ابتدا به عنوان معبد مهرپرستان آریایی مورد استفاده قرار می‌گرفته، در دوره ساسانیان به آتشکده تبدیل شده و سپس در عصر اتابکان فارس به مسجد تغییر کاربری داده است. ساختار سنگی و ستون‌های تمام سنگی این بنا، حکایت از مهارت بالای معماران آن دوران دارد. مسجد سنگی داراب با تلفیق معماری باستانی و اسلامی، نمادی از تاریخ پرفراز و نشیب ایران است.
آدرس مسجد سنگی
برای رفتن به مسجد سنگی باید به پنج کیلومتری جنوب‌شرقی شهر داراب بروید.
2. مسجد جامع ایزدخواست: چهارطاقی ساسانی ایزدخواست
چهارطاقی ساسانی ایزدخواست، بنایی تاریخی است که در دل قلعه ایزدخواست و بر فراز صخره‌ای مرتفع جای گرفته است. این اثر باستانی که در ابتدا به عنوان آتشکده‌ای در دوران ساسانیان مورد استفاده قرار می‌گرفته، پس از اسلام به مسجد تبدیل شده است. با این حال، پایه‌های سنگی و معماری اصیل ساسانی آن همچنان پابرجاست. این چهارطاقی که به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده، نمونه‌ای ارزشمند از معماری دوران ساسانیان و نمادی از همزیستی تاریخ و فرهنگ ایران است. موقعیت استراتژیک این بنا بر فراز صخره‌ای مرتفع، نشان از اهمیت دفاعی آن در گذشته دارد.
آدرس مسجد جامع ایزدخواست
برای رفتن به مسجد جامع ایزدخواست باید به استان فارس، بخش مرکزی شهرستان آباده، جنوب شرقی شهر ایزدخواست بروید.
3. مسجد جامع بروجرد
مسجد جامع بروجرد، یکی از ارزشمندترین آثار تاریخی و مذهبی ایران است که بر روی خرابه‌های یک آتشکده ساسانی بنا شده است. این مسجد با قدمتی بیش از هزار سال، شاهدی بر تحولات تاریخی و معماری ایران است. این بنای باشکوه که در طی سده‌ها بارها بازسازی و تعمیر شده، ترکیبی منحصربه‌فرد از معماری اسلامی و باستانی ایران را به نمایش می‌گذارد. گنبدخانه مرتفع، ایوان‌های بلند، شبستان‌های ستون‌دار و کتیبه‌های تاریخی، از جمله ویژگی‌های بارز این مسجد هستند. مسجد جامع بروجرد نه تنها یک مکان مقدس برای مسلمانان بلکه یک موزه زنده از تاریخ و فرهنگ ایران نیز محسوب می‌شود. البته پیش از اینکه تبدیل به مسجد شود از آتشکده آن ویرانه‌ای بیش نمانده بود!
آدرس مسجد جامع بروجرد
برای رفتن به مسجد جامع بروجرد باید به استان لرستان، بروجرد، محله دودانگه، خیابان جعفری بروید.
4. مسجد جامع نیریز
مسجد جامع کبیر نیریز، یکی از ارزشمندترین آثار تاریخی ایران است که در دل شهر نیریز جای گرفته است. این بنا که قدمتی چند هزارساله دارد، در ابتدا به عنوان آتشکده‌ای زرتشتی مورد استفاده قرار می‌گرفته و سپس به مسجد تبدیل شده است. معماری بی‌نظیر این مسجد با الهام از سبک ساسانی و تلفیق آن با عناصر اسلامی، آن را به یکی از شاهکارهای معماری ایران تبدیل کرده است. ایوان بلند، محراب زیبا، کتیبه‌های تاریخی و مناره بلند از جمله ویژگی‌های بارز این مسجد هستند. مسجد جامع نیریز نه تنها یک مکان مقدس برای مسلمانان، بلکه گنجینه‌ای از تاریخ و فرهنگ ایران نیز محسوب می‌شود.
آدرس مسجد جامع نیریز
برای رفتن به مسجد جامع نیریز باید به استان فارس، شهرستان نیریز، شهر نیریز، بلوار سرداران، قائم شرقی، خیابان امام مهدی بروید.
5. مسجد جامع فهرج
در مورد مسجد جامع فهرج یزد شک و تردیدهایی وجود دارد. برخی می‌گویند این مسجد از ابتدا در قرن اول هجری به عنوان مسجد ساخته شد. اما، نقش و نگارهای ساسانی که بر درهای این مسجد هستند نشان می‌دهند که از هنر ساسانی و حتی پارتی در ساخت این بنا استفاده شده است. بنابراین حتی اگر این بنا را یک مسجد بدانیم، آرایه‌هایی از یک آتشکده ساسانی در آن به چشم می‌خورد. این مسجد زیبا با سه دهانه شبستان و با قوس‌های بیضی از خشت خام و پوششی از گل است و به جای کاهگل از کاهگل ارزه در ساخت آن استفاده شده است. از طرفی گچبری‌های این بنای زیبا به صورت شکنجی و پیچکی است همانطور که در کاخ کسری می‌بینیم و نمای دیوارها از سیم گل و ریگ گل است.
آدرس مسجد جامع فهرج
برای رفتن به مسجد جامع فهرج باید به استان یزد، شهر یزد، بزرگراه یزد-بافق، روستای فهرج بروید.
6. مسجد تاریخانه دامغان
یکی دیگر از مساجد برجای مانده از قرون اولیه اسلام که در مورد تاریخ احداث آن حدس و گمان‌هایی هست، مسجد تاریخانه دامغان است که مطمئنا شالوده آن ساسانی است. شاید بتوان گفت که معروف‌ترین و بزرگترین مسجد قرون اولیه اسلامی (تقریبا قرن دوم هجری) در ایران، این بنا است. وقتی به طرح کلی ساختمان نگاهی می‌اندازیم مبهوت از زیبایی آن متوجه نوع آجرچینی و مصالح آن می‌شویم که به رنگ قرمز و ستون‌هایی شبیه به ستون‌های دوره ساسانیان به ما چشمک می‌زنند. آسمانه شبستان در این مسجد کوتاه است و پیرامون حیاط آن رواق‌هایی با طاق ضربی روی پله‌های مدور قرار گرفته. می‌گویند در نهایت این بنا در عصر سلجوقیان تکمیل شد و به شکلی که اکنون می‌بینیم درآمده است.
آدرس مسجد تاریخانه دامغان
برای رفتن به مسجد تاریخانه دامغان باید به استان سمنان، دامغان، میدان امام خمینی، خیابان شهید مطهری بروید.
