بمب گذاری لاکربی کار چه کسی بود؟
سریال لاکربی: جستجوی حقیقت (Lockerbie: A Search for Truth) از Peacock به جزئیات تحقیقات سرسختانه جیم سویر با بازی کالین فیرث به منظور یافتن کسانی می پردازد که مسئول مرگ دخترش در بمب گذاری غم انگیز پرواز پرواز ۱۰۳ پان آمریکن بر فراز لاکربی، اسکاتلند در سال ۱۹۸۸ بودند. این سریال بر اساس کتاب بمب گذاری لاکربی: جست و جوی یک پدر برای عدالت، نوشته سوایر، ساخته شده و تا حد زیادی روایت را روی سوایر و خانواده باقیمانده او نگه می دارد، در حالی که دیدگاه های دیگری را نیز در این ماجرا می گنجاند. با این وجود، سریال لاکربی: جستجوی حقیقت جنجال برانگیخته است زیرا بسیاری از خانواده های قربانیان لاکربی به شدت با سوایر مخالف هستند (یکی از زنان روایت سوایر از ماجرا را روایتی می نامد که «اکثریت ما که عزیزان خود را از دست داده ایم با آن همسو نیستیم و بسیار سخت علیه آن جنگیده ایم»)، اما تیلور گیتس از مجله Collider، در نقد خود، این سریال را بیشتر یک مطالعه شخصیت می داند تا پروپاگاندایی برای جلب مقبولیت عمومی نسبت به ادعاهای خود. اما آنچه این سریال واقعاً انجام می‌دهد این است که تحقیقات درباره این اقدام تروریستی را روشن می‌کند، تحقیقاتی که دهه‌ها بدون نتیجه قطعی به طول انجامیده است، داستانی غم‌انگیزی از تحقیقاتی غم انگیز در مورد یک تراژدی.
در ۲۱ دسامبر ۱۹۸۸ در آسمان لاکربی چه اتفاقی افتاد؟
پرواز ۱۰۳ پان آمریکن در ۲۱ دسامبر ۱۹۸۸ برای توقفی کوتاه به ترمینال شماره ۳ فرودگاه هیثرو، لندن رسید، پیش از اینکه سفرش به سمت نیویورک را ادامه دهد. اندکی بعد از ساعت ۷ بعد از ظهر، انفجاری در بخش چمدان ها باعث باز شدن سوراخی ۲۰ اینچی در بدنه هواپیما شد. این انفجار، همراه با کاهش سریع فشار، بدنه را به قطعات بزرگی تقسیم کرد که از ارتفاع ۳۱,۰۰۰ فوتی در آسمان شهر کوچک لاکربی، اسکاتلند، به زمین افتاد. به ادعای NBC، یک بخش از بال، با سرعت ۸۰۰ کیلومتر مایل در ساعت سقوط کرد و به یک خانه در منطقه خورد؛ کسانی که در خانه بودند و همسایگانشان را کشت. آتش گرفتن سوخت هواپیما باعث شعله‌ور شدن چندین آتش‌سوزی شد و لاکربی را به یک جهنم واقعی روی زمین تبدیل کرد.
صدمات حیرت‌انگیز بود: میلیون‌ها قطعه از هواپیمای متلاشی شده در منطقه‌ای به مساحت نزدیک به ۸۰۰ مایل مربع پخش شد و زخمی فراموش نشدن بر شهر باقی گذاشت که از آن زمان بازسازی شده اند. با این حال، این آسیب فیزیکی در مقایسه با تعداد جان باختگان، مرگبارترین حمله تروریستی در بریتانیا تا به امروز، کمرنگ است: ۲۵۹ مسافر، ۱۶ خدمه، و ۱۱ ساکن لاکربی، که هر کدام عزیزان خود را تنها گذاشته و آن ها و نسل های بعدی شان را داغدار کردند.
یکی از این مسافران فلورا سوایر (با بازی روزانا آدامز در سریال) بود که قصد داشت برای گذراندن کریسمس با دوست پسرش به نیویورک پرواز کند. سریال Lockerbie: A Search for Truth دقایقی را با فلورا می گذراند، جایی که جیم و همسرش جین (با بازی کاترین مک کورمک) او را بدرقه می کنند، حرکتی زیرکانه توسط کارگردان اتو بثورست برای برقراری ارتباط عاطفی بیننده با او قبل از فاجعه ای که در ادامه روی صفحه نمایش رخ می دهد. انفجار غیردراماتیک و احساسی، اما جذاب و تکان دهنده است، به‌ویژه زمانی که با ترس فزاینده سواdر همراه می شود. این فاجعه، جیم سوایر، پزشک عمومی را تشویق کرد تا به تحقیق در مورد ماجرا بپردازد، پدری که به عضویت گروه خانواده‌های بریتانیایی پرواز ۱۰۳ درآمد و در ادامه سخنگوی آن شد.
پیامدهای فوری تراژدی در «لاکربی: جستجوی حقیقت»
در این پرونده، اف‌بی‌آی با پلیس اسکاتلند همراه شد و تحقیقاتی سه ساله را در روزهای بعد آغاز کرد. شواهد کلیدی که تحقیقات را پیش برد، یک پیراهن سوخته بود که در حدود ۵۰ کیلیومتری شهر لاکربی پیدا شد. در یقه این پیراهن قطعه‌ای از برد مدار پیدا شد که سیا و اف‌بی‌آی آن را به یک تایمر بمب MST-13 مرتبط می دانستند که به ادعای آنان در یک دستگاه پخش کاست رادیویی توشیبا پنهان کرده بودند. تایمر به MEBO، یک شرکت سوئیسی تعلق داشت، در حالی که تکه پارچه پیدا شده به یک فروشگاه لباس در مالت باز می گشت.
مالکان MEBO و مغازه در مالت نام مشترکی برای خرید این اقلام داشتند که به مقامات دادند: افسر اطلاعاتی لیبی، عبدالباسط المقرحی. اولی اظهار داشت که المقرحی را از زوریخ می‌شناسد، جایی که آنها دفاتری کنار هم داشتند، در حالی که دومی مدعی شد که در هفته‌های قبل از بمب‌گذاری به مردی که شبیه مظنون بوده، لباس فروخته است. در نوامبر ۱۹۹۱، به ادعای Time، حکم بازداشت المقرحی و الامین خلیفه فهیمه صادر شد، اما معمر قذافی، دیکتاتور لیبی، درخواست استرداد این زوج به مقامات واشنگتن یا ادینبورگ را رد کرد.
امتناع قذافی از استرداد مظنونان بمب گذاری لاکربی، منجر به سال‌ها تحریم علیه لیبی شد که تا سال ۱۹۹۹ پس از میانجی‌گری نلسون ماندلا و سازمان ملل متحد و انجام یک توافق ادامه داشت. این زوج به کمپ زیست، پایگاه سابق نیروی هوایی ایالات متحده در هلند فرستاده شدند تا توسط دادگاه اسکاتلند محاکمه شوند. سرانجام، در سال ۲۰۰۱، المقرحی در ۲۷۰ فقره قتل مجرم شناخته شد، در حالی که فهیمه بی گناه شناخته شده و (به ادعای تایم) تبرئه شد. در سال ۲۰۰۳، دولت لیبی مسئولیت “اقدامات مقامات خود” را بر عهده گرفت و ۲.۷ میلیارد دلار غرامت پرداخت کرد، اما خود قذافی هرگز مسئولیت این حمله را به عهده نگرفت. المقرحی به حبس ابد محکوم شد اما در سال ۲۰۰۹ پس از تشخیص سرطان پروستات به دلایلی انسان دوستانه توسط دولت اسکاتلند آزاد شد. المقرحی، تنها فردی که تاکنون به خاطر بمب گذاری لاکربی محکوم شده است، در سال ۲۰۱۲ درگذشت، اما تا پایان بر بی گناهی خود اصرار داشت.
جیم سوایر همانطور که در «لاکربی: جستجوی حقیقت» به تصویر کشیده شده، بسیار خبرساز شد
ادعای بی گناهی المقرحی توسط کسی جز جیم سوایر پشتیبانی نشد. سوایر سال‌های پس از انفجار را صرف تحقیقات خاص خود کرده بود و نه تنها به دنبال افراد مسئول بود، بلکه به دنبال افشای ضعف‌های امنیتی و پروتکل‌هایی بود که منجر به خود حمله شد، و این تلاش‌های او است که روایت لاکربی: جستجوی حقیقت را به پیش می برد.
یکی از باورنکردنی‌ترین کارهایی که سوایر در این سریال انجام می‌دهد، آوردن یک بمب جعلی به هواپیمای بریتیش ایرویز از لندن به نیویورک به بوستون است که امنیت ضعیف فرودگاه‌ها را آشکار می‌کند. باور نکردنی نیست، بله، اما واقعی است. در سال ۱۹۹۰، سوایر یک نسخه کپی از بمب را ساخت که شامل یک چاشنی، تایمر، باتری ها، یک سوئیچ فشار و مواد منفجره غیرواقعی پر از خمیر بادام بی خطر بود و آن را در داخل یک دستگاه ضبط قابل حمل قرار داد، همانطور که مقامات مدعی شده بودند بمب واقعی طراحی و جاگذاری شده است. او بمب تقلبی را با خود به داخل هواپیما برد، حتی خمیر بادام را جلوی دید گذاشت تا امنیت فرودگاه به آن مشکوک شود، اما این دستگاه توانست از دستگاه های امنیتی فرودگاه عبور کند بدون اینکه کسی به آن مشکوک شود. سوایر درباره این طرح می گوید: «این یک شوخی نبود. این یک آزمایش جدی بود و متاسفانه موفق هم شد. در اینجا، ۱۸ ماه پس از لاکربی، می توان یک دستگاه مشابه را از بخش امنیت رد کرد. به نظر من این بسیار ناامید کننده است. همچنین سوایر به شناسایی دو هشدار در مورد یک بمب گذاری قریب الوقوع در هواپیما، چند روز پیش از بمب گذاری لاکربی، یکی در روی پنجم دسامبر و یکی چند روز قبل تر، کمک کرد.
شواهدی که روایت های سریال “لاکربی: جستجوی حقیقت” را جنجالی می کند
در مورد اعتقاد به بی گناهی المقرحی، این از آنجا ناشی می شود که سوایر به تناقضاتی در شواهد مورد استفاده برای محکوم کردن المقرحی دست یافت و اعتقاد او به این که هم دولت بریتانیا و هم دولت ایالات متحده در مورد یافته های “رسمی” دروغ گفته اند (به ادعای NBC). به ادعای تایم، سوایر مدعی است که این اقدام را ایران انجام داده است، نه لیبی، و شواهدی برای تایید آن در اختیار دارد. در نهایت، بازرسان پرونده این فرضیه را رد کرده و گفتند که فناوری بمب لاکربی با بمب مشابهی که دو ماه قبل از خودروی یک مبارز فلسطینی کشف شده بود، متفاوت بوده است و بدین ترتیب دست داشتن ایران در این بمب گذاری را رد کردند.
با این وجود، شواهد جدیدی همچنان از راه می رسد که از اظهارات سوایر در مورد بی گناهی المقرحی حمایت می کنند و این پرونده را چندین دهه پس از این رویداد باز نگه می دارد. در سال ۲۰۲۰، یک شکایت جنایی، که توسط وزارت دادگستری ایالات متحده علنی شد، علیه ابوعقیله محمد مسعود خیر المریمی (مسعود)، عامل سابق وزارت اطلاعات لیبی، مطرح شد. مسعود متهم است که بمبی را ساخته بود که پرواز ۱۰۳ پان آمریکن را بر فراز لاکربی منفجر کرد، و در دسامبر ۲۰۲۲، طبق ادعاهای دولت آمریکا و اسکاتلند، مسعود بازداشت شد. در آن زمان، معاون دادستان کل ایالات متحده، لیزا او. موناکو، دستگیری را به عنوان «گام مهم دیگری در اجرای عدالت برای قربانیان حمله تروریستی بی دلیل به پرواز ۱۰۳ پان آمریکن» توصیف کرد.
مسعود قرار است در ماه مه ۲۰۲۵ در خاک آمریکا محاکمه شود، که باعث تجدید فعالیت رسمی روی پرونده لاکربی شده است. هنوز هم همان موانعی که باعث بی نتیجه بودن تحقیقات اولیه شد موجود است: یک سری ارتباطات ضعیف، تشریفات اداری، و اتحادهای بین المللی که مانع از خاتمه یافتن کامل پرونده برای خانواده ها و دوستان کسانی می شود که جانشان را از دست داده اند. اینکه آیا این محاکمه به پرونده بمب گذاری لاکربی پایانی قطعی می دهد یا نه، هنوز مشخص نیست، اما تا زمانی که این محاکمه به پایان نرسد، پروژه هایی مانند لاکربی: جستجوی حقیقت به باز بودن پرونده ادامه داده و هنوز سوالاتی وجود دارد که باید پاسخ داده شوند.
