چرا مصریان باستان در تشییع جنازه می‌رقصیدند؟
«رقص» بخش جدانشدنی از زندگی روزمره مصریان باستان بوده است؛ آن‌ها برای بدرقۀ مردگانشان که به سوی زندگی پس از مرگ می‌رقصیدند و شادی‌های زندگی روی زمین را نیز به همین شیوه جشن می‌گرفتند. تصاویر رقصندگان روی مقبره‌ها و معابدی که قدمتشان دو هزار سال است به مصرشناسان کمک کرده تا آیین‌های رقص مصری و چگونگی تکامل آن را در طول زمان درک کنند.
رقص رسمی مصریان باستان در مراحل اولیه، توسط کاهنان و اجراکنندگان مراسم برای بزرگداشت خدایان در جشن‌ها یا دسته‌های مذهبی انجام میشد. بعدها از رقص در محیط‌های مختلف استفاده شد، مانند اجراهایی برای سرگرم کردن مهمانان در ضیافت‌ها. مجموعه رقص مصری در طول تاریخ طولانی خود، با سبک‌ها و حرکات جدید غنی شد.
یک اجرای آیینی
آداب و رسوم حاکم بر رقص آیینی پس از اتحاد مصر در حدود سال ۳۱۰۰ پیش از میلاد، زمانی که نخستین سلسله‌های مصر علیا و سفلی آمیختند، ایجاد شد. این اتحاد منجر به تأسیس پادشاهی قدیم (حدود ۲۱۵۰-۲۵۷۵ پیش از میلاد) شد؛ دوره‌ای از ثبات سیاسی که شاهد پیشرفت‌های بزرگی در هنر و معماری، از جمله ساخت اهرام جیزه بود. تصاویر رقص در این دوره در میان نقوش مقبره‌ها به تصویر کشیده شده است؛ این تصاویر بیشتر رقصندگان و نوازندگان زنی را نشان می‌دهند که در مراسم تشییع جنازه یا محل قبر به رقص می‌پرداخته‌اند.
این گروه‌های بسیار سازمان‌یافته از رقصندگان و نوازندگان حرفه‌ای، معروف به خنر (khener) وابسته به معابد یا مکان‌های تدفینی خاص بودند که توسط کاهنان رهبری می‌شدند.
ریتم قاشقک و دایره زنگی
رقص‌ها در مراسم تشییع جنازه، مراسمی برای تسهیل تولد دوباره و بازسازی متوفی تلقی می‌شدند. این رقص‌ها در گروه مشایعین جنازه و همچنین در ضیافت پایانی در کنار قبر اجرا می‌شدند. در یک مقبره خصوصی در قبرستان سقاره که محل مقبره‌های سلطنتی و غیرسلطنتی مصریان ساکن در پایتخت باستانی ممفیس است، تصویر یکی از این رقص‌ها یافت شده است.
در این تصویر از مراسم تشییع جنازه، در سمت چپ گروهی از رقصندگان زن در سنین مختلف در حال نواختن دایره زنگی هستند. کنار آن‌ها، دو رقصنده جوان در حالی که می‌رقصند، سازهای قاشقک‌مانند را می‌نوازند. سمت راست، دو سرباز، سه کاهن و سه شخص عالی‌رتبه دستانشان را به نشانه شادی بلند کرده‌اند. این نقش برجسته سنگ‌آهکی مربوط به سلسله نوزدهم (حدود ۱۲۵۰ پیش از میلاد) اکنون در موزه مصر نگهداری می‌شود.
هنر اولیه مصر باستان بیشتر رقصندگان زن را به تصویر می‌کشد، اما استثناهایی هم وجود دارد. یک تصویر از هزاره سوم پیش از میلاد از مقبره اولیه سلسله دوم نینت‌جر در جیزه، پیش از شروع پادشاهی قدیم پیدا شده که در آن، رقصنده‌های مرد را می‌بینیم که چوب‌های مخصوص شکار پرندگان را در دست دارند و نوازندگان زن آن‌ها را همراهی می‌کنند و یک کوتوله نیز به دنبال آن‌ها می‌رود. کوتوله‌ها اغلب در رقص‌ها به تصویر کشیده می‌شدند، زیرا با بِس، خدای موسیقی و زایمان که به شکل یک کوتوله و اغلب در حال رقصیدن نشان داده میشد، مرتبط دانسته می‌شدند.
در هنر مقبره معمولاً رقصندگان با سازهای مصری نشان داده شده‌اند. یکی از سازهای قابل‌توجه سیستروم (عود مصری) بود که از میله‌هایی پر از دیسک‌های فلزی کوچک ساخته میشد و مانند نوعی جغجغه آن را می‌نواختند. از سیستروم بیشتر در رقص‌هایی استفاده میشد که به هاثور، الهه شادی، عشق، موسیقی و زیبایی تقدیم میشد.
در مراسم تشییع جنازه، هاثور که اعتقاد بر این بود بر باروری تسلط دارد، برای تولد دوباره و احیای متوفی در زندگی پس از مرگ فراخوانده میشد. رقصندگان زن سیستروم‌ها را تکان می‌دادند تا صدایی را تولید کنند که شبیه صدای راه رفتن هاثور میان نیزار بود. تصور میشد صدای تق‌تقی که آن‌ها تولید می‌کردند برای خدایان خوشایند است.
میمون‌های رقصنده
باستان‌شناسان تصاویر زیادی از میمون‌های مصر باستان را در حال نواختن ساز یا رقص پیدا کرده‌اند. برخی این را مدرکی از حضور حیوانات در اجراها می‌دانند و برخی دیگر نیز معتقدند این تصاویر طنزنگاره‌هایی از رفتار انسان‌ها هستند و شاید با این تصاویر نجیب‌زادگان و حتی پادشاه را به سخره می‌گرفتند.
یک تغییر شادی‌بخش
پس از یک دوره آشفتگی و تضعیف حکومت مرکزی که پس از سقوط پادشاهی قدیم رخ داد، پادشاهی میانه (حدود ۱۹۷۵-۱۶۴۰ پیش از میلاد) با شکوفایی هنر تحت لوای یک حکومت مرکزی مقتدر آغاز شد.
در این دوره، ماهیت ساختاری نمایش‌های رقص آیینی که به قداست معابد محدود شده بود و تنها گروهی منتخب از کاهنان تماشاگران آن بودند، تغییر کرد. رقص‌ها به راهپیمایی‌های مراسم عمومی راه پیدا کردند، مانند زمانی که تصویری الهی از معبد برداشته میشد و برای بازدید از دیگر خدایان در معابدشان به رژه برده میشد. مردم عادی هم می‌توانستند به این مراسم رقص بپیوندند. رقصیدن در این دوره به یک عمل شاد و سرزنده عمومی تبدیل شد.
احترام به خدایان و فرعون
داستان سینوهه، یکی از قدیمی‌ترین متون ادبی مصر که از پادشاهی میانه پیدا شده، بخشی دارد که گواه این تغییر شادی‌بخش در رقص است. در این بخش از داستان، وقتی پادشاه از بازگشت سینوهه به مصر استقبال کرد و با تدفین او در مصر موافقت کرد، سینوهه به شکل خودجوشی از خوشحالی شروع به رقصیدن می‌کند: «من دور اردوگاهم چرخیدم، فریاد زدم و آواز خواندم.» حال و هوای شهر او هم شاد بود و جوانان با رقص شادی می‌کردند.
صحنه‌های رقص خلق‌شده در دوران پادشاهی میانه، روال‌های آکروباتیک پیچیده‌تر را نشان می‌دهند. در این تصاویر رقصندگانی را می‌بینیم که روی شکم دراز کشیده‌اند و دستانشان را عقب می‌برند تا آن‌ها را به پاهایشان برسانند و رقصندگان مرد که آن زمان بیشتر به تصویر کشیده می‌شدند، در حال اجرای پیروت (چروخش روی پاشنه) هستند.
در طول پادشاهی جدید (حدود ۱۵۳۹-۱۰۷۵ پیش از میلاد)، زمانی که مصر باستان به اوج قدرت منطقه‌ای خود رسید، ظاهر رقصندگان نیز تغییر کرد. جای دامن یا لباس، روسری یا نوار دور کمر بستند، موهایشان را رها کردند، جواهرات پیچیده مانند خلخال پوشیدند و چشم‌هایشان را با مقدار زیادی سرمه آرایش کردند.
موسیقی نیز تکامل یافت. تنوع بیشتری از سازهای زهی رقصندگان را همراهی می‌کردند که تصور می‌شود بر حرکات تأثیر گذاشته باشند. رقصندگان نوبی از منطقه جنوب مصر نیز گام‌هایشان را وارد رقص کردند.
رقص با تکاملی که یافت، بخش مهمی از مراسم مذهبی باقی ماند. در هنر مقبره در پادشاهی جدید، رقصندگان مرد تشییع جنازه معروف به موو (muu) به تصویر کشیده شدند. آن‌ها با سرپوش‌هایی از جنس گیاه که یادآور تاج فراعنه مصر علیا است، مظهر خدایان قبرستان بودند که به انتقال متوفی به زندگی پس از مرگ کمک می‌کردند.
«رقص آینه» در این دوره شامل رقصندگانی میشد که جفت جفت حرکت می‌کردند و در یک دست قاشقک چوبی و در دست دیگر آینه داشتند. آینه‌ها جدای اینکه وسایل کاربردی بودند و حین رقص نور ساطع می‌کردند، معنایی نمادین هم داشتند. شکل دایره‌ای آن‌ها شبیه خورشید در افق بود؛ خدای خورشید «رع» نمایانگر تولد دوباره بود، چیزی که مصریان پس از مرگ به دنبال آن بودند.
«رقص ستاره» نیز نماد عبور خورشید از شرق به غرب بود، استعاره‌ای از چرخه زندگی و مرگ. همانطور که در تصویر بالا نشان داده شده، قوی‌ترین رقصنده در مرکز می‌ایستاده و مچ دست دو شریک رقص سبک‌تر را در هر دستش می‌گرفته است.
محققان حرکات رقص مصر باستان را به انبوهی از سنت‌های رقص مدیترانه‌ای مدرن مانند فلامنکو و همچنین عربی و چرخش روی پاشنه باله مرتبط می‌دانند.
